Van stellige opvatting naar onderzoekende vraag | Erik Boers

Een groep managers/bestuurders zocht regelmatig met elkaar de dialoog, maar ze merkten dat ze het lastig vinden om met vragen in plaats van met oordelen, meningen, opvattingen te komen. Hoe leer je om vanuit een stellige mening een vraag te formuleren en daarmee het gesprek te voeden?

Je oordeel opschorten helpt veelal niet, en hoeft naar mijn idee ook niet (zie weblog “Lof van het vooroordeel”) . Je oordeel, je mening,  je opvatting is blijkbaar betekenisvol voor jou. De kunst is om via dit oordeel de betekenis te onderzoeken. Het helpt om af en toe het gesprek stil te leggen en bij jezelf te rade te gaan: wat vind ik hiervan en waarom en welke vragen roept dat op?

Om hier handen en voeten aan te geven heb ik met deze groep de volgende oefening uitgeprobeerd/ontwikkeld.

Stap 1: Individueel

Formuleer krachtig een uitgesproken mening of opvatting die jij koestert. 

Op de flip-over verscheen:

1. De waarheid bestaat niet!
2. Op de basisschool wordt te veel gemeten!
3. Megalomaan handelen richt grote schade aan in organisaties!
4. Gemeentes bakken er niets van!
5. We raken als bedrijven steeds meer gevangen in een steeds dichter wordend web van regelgeving en procedures!

Stap 2: Plenair

 Welke onderliggende vragen schemeren door? Wat lijkt verondersteld te worden en is nog maar de vraag?

We pakken hier één uitgesproken mening uit: Op de basisschool wordt te veel gemeten!

Al pratend en zoekend ontstonden de volgende vragen:

a)      Wanneer meet je te veel?
b)      Wil je wel meten op een basisschool?
c)       Bereik je je doel door te meten?
d)      Welke consequenties worden verbonden aan de meting?
e)      Wat staat er op het spel?

Stap 3: Praktijkvoorbeeld

Licht je stelling toe aan de hand van een voorval waarbij je persoonlijk betrokken was. Wat gebeurde daar precies? Wat raakte je vooral waardoor je zo stellig bent?

Op de eerste dag na de zomervakantie werden alle kinderen in de klas van mijn dochter in vaste groepen  ingedeeld op basis van een testscore. Hoge scores bij hoge scores; lage scores bij lage scores. Mijn dochter kwam terecht in de groep met  de hoge scores en ik merkte dat ze dat ook heel graag wilde. Dat verontrust mij: moet je die scoringsdrang stimuleren en bevestigen?

Stap 4: Nieuwe vragen

Welke nieuwe vragen duiken op als we het praktijkvoorbeeld tot ons door laten dringen?

In wederom een onderling gesprek doken de volgende vragen op:

f)       Kunnen en mogen kinderen nog spelen?
g)      Wat is het belang van spelen?
h)      Wat is er mis met competitie?
i)        Gaan kinderen beter presteren door ‘meten’?
j)        Wordt er op school niet altijd al gemeten?
k)      Wat doet het ingedeeld worden in een ‘lage score groep’ met de kinderen?
l)        Roept het meten frustratie op?
m)    Schrijft meten indelen voor?
n)      Gaat het over meten of over transparantie?

Het werd duidelijk - ook in de latere gesprekken in drietallen, zie verderop -  dat zo’n praktijkgeval veel meer vragen oproept en ook meer wezenlijke vragen dan de algemene stellingname. De situatie is voor velen herkenbaar. Het is ieder duidelijk dat er iets wringt. Tegelijkertijd verruimt de complexiteit van deze alledaagsheid ook het onderzoeksterrein: gaat het over meten of over iets anders?

Stap 5: Essentie

Welke waarde, welk beginsel is hier in het geding?

De voorbeeldgeefster droeg aan: gelijkwaardigheid.

Stap 6: Herformulering

Hoe zou jij je standpunt herformuleren in een stelling of een vraag?

In dit geval kwam de voorbeeldgever met een vraag: Waarom leidt meten tot zo’n rigide indeling?

Stap 7: Van gedachten veranderd?

Vervolgens bespraken we dit onderzoek na. Men vond het verhelderend en verruimend. Maar het zal niet meevallen om dit tijdens het gesprek even voor jezelf te doen, wanneer je merkt dat een sterke opvatting jou het vragenstellen belemmert. Oefening baart kunst, verwacht men echter. De voorbeeldgeefster gaf aan weliswaar  een nieuwe formulering te hebben gevonden, maar ze had niet het idee dat ze van gedachten was veranderd. Daarop ontspon zich een verfijnd gesprek, omdat een andere deelnemer inbracht dat er toch duidelijk andere woorden op het bord stonden. En dat is geen vrijblijvende zaak: andere woorden geven toch andere gedachten aan. Het is wellicht geen grote gedachtesprong, maar er is wel iets verschoven. Daarmee stemde ze uiteindelijk in.

Stap 8: In subgroepen aan de slag.

Na deze plenaire sessie is de groep in drietallen met de eigen opvattingen aan de slag gegaan, dezelfde stappen volgend. En dat leverde uiteindelijk mooie herformuleringen op. Bijvoorbeeld de stelling “De waarheid bestaat niet” veranderde in “Mijn waarheid bestaat wel”. Dat is een interessante verschuiving van een negatieve naar een positieve formulering (van iets bestaat niet naar iets bestaat wel). Waarbij duidelijk wordt dat waarheid er echt toe doet, maar dat je tegelijkertijd beseft dat de waarheid onvolledig is.

“A talent for speaking differently”

Om het belang van het zoeken naar betekenisverschuivingen in organisaties te benadrukken sloot ik de bijeenkomst af met het volgende citaat citaat van Richard Rorty (uit “Contingency, Irony and Solidarity”)

“A talent for speaking differently, rather than arguing well, is the chief instrument of cultural change”

Dat herkenden de deelnemers direct uit hun bedrijfspraktijk: je kunt nog zoveel sluitende redeneringen aandragen, veel verandering bewerkstellig je daar niet mee. Pas als je de juiste woorden en beelden vindt, worden mensen wakker geschud en krijgen ze de geest.