De lof van het vooroordeel | Erik Boers

“Schort je oordeel op!”, “Vermijd vooroordelen!”, dat geven we mensen vaak mee als we ze uitnodigen voor een dialoog of Socratisch Gesprek. Maar meer en meer begin ik te twijfelen aan de wenselijkheid van die oproep. Die twijfel wordt onder andere gevoed door het bestuderen van Hans-Georg Gadamer (1900 – 2002), wiens hoofdwerk “Waarheid en Methode; hoofdlijnen van een filosofische hermeneutiek” uit 1960 recentelijk is vertaald door meester-vertaler Mark Wildschut.  Het schuwen van het vooroordeel komt naar Gadamers idee voort uit een vooringenomen kijk op wat echte kennis is: een vooroordeel tegen vooroordelen gelanceerd door de Verlichting.

 “Het overwinnen van alle vooroordelen, deze globale eis van de Verlichting, zal zelf een vooroordeel blijken te zijn, dat eerst herzien moet worden om de weg vrij te maken voor een adequaat begrip van de eindigheid, die niet alleen ons mens-zijn, maar evenzeer ons historisch bewustzijn beheerst.” (p. 264)

Voor Gadamer is er geen ‘verstaan’ (kern van de hermeneutiek) mogelijk zonder vooroordeel. Dat zit besloten in de zogenaamde ‘hermeneutische cirkel’: wij begrijpen het geheel (van bijvoorbeeld een roman, film, schilderij) uit de delen (de hoofdstukken, scenes, details) en die delen begrijpen we weer beter vanuit het geheel. Een voortdurend ronddraaiende beweging. Op deze manier vormen wij ons oordeel vanuit onontkoombare voor(lopige)oordelen. Vooroordelen die niet enkel voortkomen uit ons direct ervaren van deel en geheel, maar ook uit de voorkennis die we meekrijgen in opvoeding en opleiding. De onderwerpen die we proberen te verstaan tekenen zich af tegen een levenlang opgebouwde betekenishorizon.

Verlichte denkers als Descartes en Kant voelden zich benard door die omsluitende horizon. Zij wilden het denken bevrijden van de vooringenomenheid, voortkomend uit het (gedwee) volgen van autoriteiten (Bijbel, Aristoteles) en tradities (Kerk, Scholastiek). Het Verlichtingsmotto luidt: “Aude Sapere: vertrouw op je eigen rationele denken en laat je ingebakken vooroordelen los.” Dat zorgt voor niet-persoonsgebonden en belangenvrije kennis, waardoor school- en godsdienststrijd vermeden kunnen worden. Zo plaatst de Verlichting de menselijke rede tegenover autoriteit en traditie.

 “De tegenstelling tussen autoriteitsgeloof en het gebruik van je eigen verstand, waar de verlichting de vinger op legt, bestaat op zich terecht. …. Maar dat de autoriteit ook een bron van waarheid kan zijn, is daarmee niet uitgesloten, en dat heeft de verlichting miskend toen ze elke autoriteit in een kwaad daglicht stelde.” p. 267

Gadamer pleit dus voor een herwaardering van autoriteit en traditie als een mogelijke bron van waarheid. Dat impliceert voor hem niet een kritiekloos volgen. Hij wijst erop dat wij voor ons verstaan, voor onze kennis van zaken afhankelijk zijn van het (kritische) gesprek met anderen, bijvoorbeeld eerdere denkers en doeners. Sommigen van deze denkers en doeners hebben niet voor niets gezag verworven. Hun werk kan ons iets leren, bijvoorbeeld het werk van Descartes en Kant. Maar we hebben dit werk wel voortdurend te (her)interpreteren - de eeuwig draaiende hermeneutische cirkel. Zo blijft een traditie levend, een autoriteit betekenisvol. Daarbij hebben we dan wel te accepteren dat deze kennis voorlopig is (‘eindig’ in de woorden van het eerste citaat) en ‘historisch’, dat wil zeggen gebonden aan ontstaansgeschiedenis van deze kennis. Ons verstaan is ingebed in een tijdshorizon.

Absolute, tijdloze kennis is de mens niet gegund. De mogelijkheid en wenselijkheid van onbevooroordeelde kennis door individueel nadenken is het vooroordeel van de Verlichting. Wij ontkomen niet aan vooroordelen, wij ontkomen niet aan onze afhankelijkheid van het denken van anderen. (Vandaar mijn motto in een eerder weblog: “Aude Conciliari: durf te vertrouwen op het denken met anderen”.)

Wat betekent dit voor de theorie en praktijk van het Socratisch Gesprek? Die praktijk staat in een traditie, namelijk die van Leonard Nelson en Gustav Heckmann. Een traditie die theoretisch geworteld is in het Neo-Kantianisme, dus wars is van traditie en autoriteit. Vandaar dat de eerste gespreksregel luidt: ‘Geen beroep op autoriteit of op anderen’. Hoe paradoxaal: wij beroepen ons als gespreksleiders op de autoriteit van Nelson en Heckmanns traditie, in een school die autoriteit en traditie afwijst! Daarmee verwachten we dat  de deelnemers aan het gesprek onze autoriteit als gespreksleider volgen.

Iets rammelt er dus in de uitgangspunten van de Socratische Methode. In ons denken doen wij voortdurend een beroep op anderen. Zonder die anderen hadden wij nooit de taal verworven waarbinnen ons denken vorm krijgt. Zonder voorbeeldige  anderen hadden wij ons nooit deze gesprekspraktijk eigengemaakt. De strekking van de geciteerde gespreksregel luidt waarschijnlijk: ‘je dient je niet te verschuilen achter (het oordeel van) anderen’. Dat wil zeggen: desgevraagd verantwoord je je beroep op anderen. Kortom: je licht je oordeel toe.

Wat mij betreft draait het in een dialoog niet om het opschorten of uitstellen van je oordeel, zoals vaak wordt gemeld. Veeleer dienen we ons (voor)oordeel uit te spreken en vervolgens te onderzoeken: Wat zeg ik nu? Waar haal ik dat vandaan? Hoe kom ik daarbij? Klopt dat wel in deze (historische) situatie? Die vragen dien ik mijzelf te stellen, maar anderen mogen ze ook in mijn plaats stellen: Wat zeg je nu? Waar haal je dat vandaan? Hoe kom je daarbij? Klopt het wel in deze (historische) situatie? En ik, op mijn beurt, mag anderen deze vragen voorleggen wanneer zij vrijmoedig een oordeel inbrengen. Daarbij mikken we dus niet op een absolute, voor iedereen op dezelfde wijze te doorgronden waarheid (de zesde gespreksregel: het streven naar consensus), maar op voortschrijdend inzicht. Een voorlopig verstaan in een eindig bestaan.

Hans- Georg Gadamer in gesprek met Rüdiger Safranski (1996): https://www.youtube.com/watch?v=neZzhX39-aM