Herdenken en verhalen: stilstaan bij stilstaan | Erik Boers

Herdenken is – verhalen van mensen laten voortleven door ze te delen vanuit het hart.

Op 4 mei dachten we samen na over het thema 'herdenken' in het Socratisch Café Eindhoven. Een passend thema voor deze avond. Ons café werd opgevrolijkt door het bezoek van vier studenten van de Bernard LievegoedUniversity, basisopleiding Liberal Arts. Professionals op het gebied van de Vrije Kunsten – in opleiding.

Toen iedereen gezeten was rond de lange tafel in het atelier, opende ik de avond met de volgende dichtregels:

Kom vanavond met verhalen
hoe de oorlog is verdwenen,
en herhaal ze honderd malen:
alle malen zal ik wenen.

Mijn schoonvader Andries de Kock, naar wie mijn zoon Dries is vernoemd, droeg deze strofe altijd voor op de avond van 4 of 5 mei. Dat is me bijgebleven.

Deze strofe vormt het slotvers van een lang gedicht van Leo Vroman, getiteld Vrede–verschenen in De Gids (1954). Het eerste vers wordt stevig aangezet: al komt er nog zo'n grote vredesduif met nog zo'n grote olijftak, mijn verdriet om de oorlog wordt er niet minder van.

Vrede

Komt een duif van honderd pond,
een olijfboom in zijn klauwen,
bij mijn oren met zijn mond
vol van koren zoete vrouwen,
vol van kirrende verhalen
hoe de oorlog is verdwenen
en herhaalt ze honderd malen:
alle malen zal ik wenen.

Aan het eind van het gedicht duikt de geciteerde versie van deze strofe op.

Maar Leo Vroman heeft het hier niet bij laten zitten. In 2011, ruim een halve eeuw later, verscheen onderstaand gedicht (In: Daar,uitgeverij Querido).

De kleinste vrede

Als een musje van achttien gram
met wat olijfdrab aan zijn teentje
op een ochtend bij ons kwam,
en nog eentje, en nog eentje,

dan na onderling beramen
keken zij mij even aan
en tjilpten een verhaaltje samen,
ik zou er geen tjilp van verstaan,

maar zou een vrede ondergaan en
dan voelde ik alle haat en
pijn dit land verlaten.
En o mijn tranen.
O mijn tranen

De toon van de dichter is hier lichter. Geen grote gebaren en verhalen, maar het ondergaan van een gevoel van vrede. Dat doet tranen dit land verlaten.

Na deze aftrap volgde een rondje kennismaken, inclusief persoonlijke associaties bij het thema. Zo vertelde onze nestor Ton over zijn gedwongen vertrek als katholiek jochie van 9 uit Rotterdam naar wildvreemde mensen in het stijfprotestante Emmen, om daar de Hongerwinter te overleven. Aan de andere kant van het spectrum vertelde een student over de verveling die hem altijd overviel bij herdenkingsplichtmatigheden. Verhalen, verhalen! We gingen een interessant open onderzoek tegemoet!

Dat onderzoek gaven we de vorm van een Definitiegesprek: #19 VrijeRuimte Praktijkboek. De groep verdeelde zich in vier viertallen, en ging parallel op zoek naar een eerste omschrijving van 'herdenken' op basis van eigen ervaringen.

Deze ronde sloten we af met een gemeenschappelijke herdenkingservaring: we gingen buiten staan tegen de klok van achten en namen twee minuten stilte in acht. Terug in de deelgroepen werd deze ervaring meegenomen in het lopende onderzoek. Stilstaan bij stilstaan.

De eerste omschrijvingen werden uitgewisseld en (kritisch)bevraagd. Aangevuld met de wijsheid van de anderen gingen de groepen weer uiteen om een laatste redactionele slag te maken:

Is de omschrijving nauwkeurig genoeg?
Is de omschrijving rijk genoeg om alles te omvatten?
Bakent de omschrijving voldoende af, bijvoorbeeld t.o.v. het begrip 'vieren'?
Wat is het precies? Wat brengt het teweeg? Wat is er voor nodig?
De eigen tekst, elkaar Socratisch bevragen: Wat bedoel je? Klopt dat echt? Waarom is dat van belang? Zijn er tegenvoorbeelden mogelijk?

Aan het eind van het onderzoek hingen er vier definities aan de wand, waarover nog lang werd doorgesproken bij het afsluitende drankje. Eén daarvan staat bovenaan dit weblog. De andere luiden:

Herdenken is - het je verplaatsen in een gebeurtenis, in poging verlies en leed steeds opnieuw bewust betekenis te geven.

Herdenken is - in verbondenheid stilstaan bij een betekenisvol mensch of gebeurtenis door die verhalen voort te laten leven.

Herdenken,
Verhalen van levens toelaten,
Stilstaand meevoelen,
Bewust wordend,
Van eigen verantwoordelijkheid,
Mezelf bewegend;
Tot hernieuwde keuzes
Helend opbouwend.

Maar ja: is dit laatste een definitie of een gedicht? Kan een gedicht een definitie zijn? Wat is je definitie van definitie?

Daarover moeten we, op een ander moment, maar weer eens nadenken - herdenken.