Spinoza in bedrijf | Erik Boers
Boekbespreking: “Spinoza in bedrijf: van passie naar actie”, Miriam van Reijen (2013)
“Zo volgt onweersprekelyk, dat iemand die syn verstand wel gebruykt, in geen droefheid kan vervallen.” *
In 1995 publiceerde Miriam van Reijen haar boek “Filosoferen over emoties”. Naast de Stoïcijnen speelde Spinoza een grote rol in dat filosofische onderzoek naar de juiste verhouding tussen denken en voelen. Dezelfde invalshoek vinden we terug in latere publicaties, waaronder de cd box met zes hoorcolleges getiteld “Stoïcijnse levenskunst, evenveel geluk als wijsheid” uit 2012. In 2010 promoveerde zij op de relatie tussen Spinoza’s denken over passies en zijn politieke theorie. “Spinoza in bedrijf” richt zich niet zozeer op diens denken over de samenleving, maar over de samenwerking tussen mensen. Om Spinoza’s visie daarop duidelijk te maken heeft Miriam van Reijen 20 tekstfragmenten geselecteerd, vertaald en van een toelichting voorzien. De thema’s waaromheen de teksten zijn verzameld luiden:
- Filosofie is nuttig.
- De mens is zoals hij is en niet zoals hij volgens ons zou moeten zijn.
- Motivatie: wees een leider in plaats van een lijder!
- De mens is een sociaal wezen.
In het eerste deel wordt duidelijk gemaakt dat filosofie van grote waarde is voor ons dagelijks bestaan. Het tweede deel schetst Spinoza’s radicale kijk op de mens: de mens is deel van de natuur, valt niet uiteen in lichaam en geest, beschikt niet over een vrije wil en wordt primair gedreven door een drift tot zelfbehoud en expansie. Dit laatste levert een economisch mensbeeld op. Het derde deel vormt, zoals te verwachten is van deze schrijfster, het hart van het boek: het biedt een eigentijdse motivatietheorie. Passies overvallen ons, daar lijden we aan. Deze kunnen geleid worden door een verlangen van binnen uit, gevoed door de juiste kijk op de werkelijkheid. Van lijden naar leiden. In het vierde deel wordt duidelijk dat mensen nuttig zijn voor elkaar en samen meer bereiken dan alleen.
Met deze handzame selectie en toegankelijke inleidingen worden de teksten van Spinoza, die zelfs voor mij als filosoof niet altijd even makkelijk zijn, goed leesbaar. Dat maakt het boek zeker waardevol als (eerste ) kennismaking met zijn denken. En niet alleen voor managers of andere medewerkers in bedrijven waar het boek zich op lijkt te richten.
Spinoza was geen manager of professional, maar een ambachtsman. Hij verdiende de kost met het slijpen van lenzen. Hij was afkomstig uit koopmanskringen en stond na het overlijden van zijn vader aan het hoofd van diens handel in wijn, olijfolie, vijgen en amandelen, maar dat koopmansbestaan was van korte duur. Na twee jaar werd hij, vanwege zijn ketterse ideeën, uit de Sefardische gemeenschap verstoten en ontvluchtte al snel Amsterdam. De claim van Miriam van Reijen dat hij zich tot een Mercator Sapiens ( wijze koopman) ontwikkelde, naar het ideaal van Caspar Barleaus, lijkt me niet hard te maken. Spinoza was voornamelijk op zoek naar wijsheid en liet het koopmanbestaan achter zich. Wel hield hij vrienden in koopmanskringen die zijn geschriften onderling bespraken. En hij zet zich in zijn filosofie niet af tegen de handel: het dient de algemene vrijheid. Maar hij was geen Mercator Sapiens: hij hield zijn werkend en studerend leven streng gescheiden.
Ook leiderschap lijkt me geen thema dat direct te terug te vinden is in de teksten van Spinoza, al ben ik beslist geen Spinozakenner. Wanneer ik kijk naar de teksten in het hoofdstuk over motivatie en de affectenleer, dan duikt daar voornamelijk het begrip ‘de vrije mens’ op, niet de term ‘leider’. De vrije mens is iemand die zich laat leiden door zijn verstand. Wat dat betreft is Spinoza eerder een volger dan een leider. Ik kan me voorstellen dat hij kritische vraagtekens zou plaatsen bij het belang dat in hedendaagse organisaties wordt gehecht aan persoonlijk leiderschap. Spinoza heeft zichzelf, ondanks - of juist vanwege - zijn uitgesproken ideeën, nooit op de voorgrond geplaatst. Zijn lijfspreuk was ‘Caute’: pas op, wees voorzichtig, behoedzaam, prudent. Hij zag om zich heen aan welk publiek geweld politieke leiders (de gebroeders De Wit) ten onder gingen. En - hoe actueel - hij was op zoek naar manieren om de religieuze twisten en oorlogen voorgoed te beëindigen. Daarin zocht hij naar leidende principes, maar deed dat onderzoek in de marge van de samenleving.
Eigenlijk wilde hij niet dat zijn boeken door leken werden gelezen. Die doorgronden dat complexe bouwwerk toch niet of ze verbinden er mogelijkerwijs de verkeerde consequenties aan. Hij correspondeerde dan ook het liefst met geestverwanten, onder wie Leibniz die in 1676 bij hem op bezoek is geweest. Kortom: Spinoza richtte zich niet tot een koopmanspubliek. Wat niet wil zeggen dat mensen uit handel en bedrijf niet iets zouden kunnen leren van de scherpzinnigheid en realiteitszin die Spinoza aan de dag legt in zijn geschriften.
De vraag is wel of ze dan leren wat je wilt dat ze leren. Wat beoog je als je het bedrijfsleven, mensen in organisaties op deze wijze wilt confronteren met Spinoza’s denken? Wil je ze ‘filosofie leren’ of wil je ze ‘leren filosoferen’? Ik vraag me dit met name af naar aanleiding van dit specifieke boek, omdat Miriam van Reijen zich al decennia lang op allerlei manieren inzet voor het praktisch filosoferen, waarin het ‘leren filosoferen’ naar mijn idee centraal staat – of zou moeten staan. Terwijl dit boek voor mij een hoog ‘filosofie leren’ gehalte heeft, waarbij de filosoof zichzelf op een voetstuk zet: ‘zie mij de zaken eens helder op een rijtje zetten’. Cru gezegd toont Spinoza zich in deze teksten als een monologische betweter die de dialoog met de alledaagse mens schuwt. Dat lijkt me geen goed voorbeeldgedrag voor de stijl van leidinggeven in hedendaagse professionele organisaties.
Wat mij aanspreekt als ik Spinoza probeer te lezen is de rigor waaraan hij zijn eigen denken onderwerpt. Dat mis ik in deze (bloem)lezing. Om mensen aan te sporen hun eigen denken te scherpen zou je een denklijn uit bijvoorbeeld zijn “Ethica” kunnen tonen en van toelichtend commentaar voorzien. Daarmee wordt ‘filosofie’ meer ‘filosoferen’; daarmee wordt de kritische traditie die Spinoza mede vorm gaf overgedragen op eenieder die wil leren zelfstandig te denken over zijn eigen uitgangspunten in leven en werk. En juist daaraan is naar mijn ervaring behoefte in werkomgevingen waar managementmodellen klakkeloos worden gevolgd en twijfels als persoonlijke beledigingen van de bestuurstafel worden geveegd.
* uit een 17de eeuwse Nederlandstalige talig kopie van Spinoza’s “Korte verhandeling van God, de mens en zijn welstand”
|