Een lastig moment van stilte | Erik Boers

In een denkgesprek, Socratisch of anderszins, valt regelmatig een stilte, bijvoorbeeld als een deelnemer niet helemaal uit zijn of haar woorden komt. Zo’n moment van stilte geeft je als deelnemer de gelegenheid alsnog te achterhalen wat je gedachtelijn is en hoe je dat zo precies mogelijk kunt formuleren. Als begeleider zet ik die stilte soms doelbewust in en als opleider laat ik gespreksleiders hiermee oefenen. Maar dat blijkt nog niet zo eenvoudig te zijn. Mensen vinden het niet altijd even aangenaam, die stilte. De betreffende deelnemer lijkt soms dicht te klappen, andere deelnemers stappen in met hulprijke herformuleringen, de gespreksleider komt binnen tien seconden met een aanvullende vraag. Vanwaar die last van de stilte?

Je kunt er allerlei ‘intra-psychologische’ hypotheses op los laten (perfectionisme, reddersyndroom, angst voor de leegte …), maar in mijn onderzoek naar wat er feitelijk plaats vindt in een gesprek richt ik me momenteel op de Conversatie-Analyse. Door middel van uitgewerkte en minutieus geanalyseerde opnames van alledaagse gesprekken legt dit onderdeel van de sociolinguïstiek  de mechanismen bloot die een rol spelen in onze gesprekken.   

Eén van die mechanismen is Preferentie: we geven er de voorkeur aan dat de ander met een instemmende reactie komt op onze bijdrage aan een gesprek. Daarom formuleren we onze voorstellen en vragen zo dat ze de grootste kans bieden op een positieve reactie. Een  niet instemmende reactie wordt meestal voorafgegaan door een korte stilte (halve seconde of langer). Dat verklaart waarom we moeite hebben met een moment van stilte in een gesprek: we hebben het leren interpreteren als een afwijzing van onze bijdrage.

Een ander mechanisme is Zelfherstel. Wanneer zo’n korte stilte optreedt voordat de ander reageert, herneemt de spreker vaak de beurt om een aanpassing te plegen, zodat de ander alsnog instemt. Daar komt de neiging van de gespreksleider vandaan om een (eenvoudigere) vraag in te brengen.

Dat nemen of hernemen van de beurt is ook een belangrijk mechanisme (Beurtwisseling). Wanneer neem je of krijg je de gelegenheid om iets in te brengen? Daar zijn allerlei ongeschreven regels voor. Een stilte biedt de mogelijkheid de beurt over te nemen. Vandaar de neiging van andere deelnemers om in te stappen. Ze lijken een inhoudelijke bijdrage te leveren, maar kunnen vooral de neiging niet onderdrukken de beurt over te nemen.

Als ik de lessen van de Conversatie-Analyse tot me door laat dringen, dan verschijnt het gesprek als een continue onderhandeling over wie de beurt krijgt. En het gesprek is een voortdurende poging tot zelfherstel en herstel van bijdragen van anderen. Dat vraagt nogal wat inspanning van de betrokkenen, los van hun inhoudelijke bijdrage. Wellicht dat daar ook één van de aantrekkelijkheden van een Socratisch Gesprek ligt voor de deelnemers: de beurtwisselingen en het herstel worden gereguleerd door zowel de gespreksregels als de gespreksleider.

Literatuur: Harrie Mazeland “ Inleiding  in de Conversatie-Analyse” (Coutinho, 2008)