Geen alternatieve feiten, maar additionele feiten - een boeksignalement | Erik Boers

Julian Baggini: Een kleine geschiedenis van de waarheid; troost in tijden van nepnieuws
(Klement, 2018)

Dit handzame boekje is een verademing voor wie het duizelt in onze post-truth-society: bestaat de waarheid nou wel of niet? Op zeer toegankelijke wijze leidt Baggini, één van de oprichters van The Philosophers’ Magazine, ons langs 10 waarheidsopvattingen, met alle voors en tegens. Het probleem is niet dat we niet goed begrijpen wat ‘waarheid’ betekent. De eeuwenoude definitie van Aristoteles staat nog steeds: “Van ‘wat is’ te zeggen dat ‘het niet is’ of van ‘wat niet is’ dat ’het is’, is onwaar, maar van ’wat is’ te zeggen dat ‘het is’ en van ‘wat niet is’ dat ‘het niet is’, is waar”. Ons probleem is vooral hoe en door wie de waarheid wordt vastgesteld, hoe iemand die de waarheid vertelt te onderscheiden van iemand die doet alsof. Baggini laat ons, middels de geschiedenis (van de filosofie), zien hoe het idee van de waarheid is gebruikt en misbruikt.

De volgende waarheidsideeën passeren de revue:

 1 Eeuwige waarheden

Dit zijn de waarheden van heilige teksten als Bijbel, Koran, Veda’s. Baginni wijst bij deze absolute waarheden op de volgende paradox: de meeste mensen geloven in één van die heilige teksten, maar de meerderheid van de mensen gelooft niet dat die andere teksten heilig zijn. De meerderheid accepteert dus de meerderheidsopvatting niet.

2 Gezaghebbende waarheden

Dit zijn de waarheden van onze goeroes. Er zijn twee gronden voor hun kennistheoretisch gezag: het goddelijke en de deskundigheid. Iedere cultuur aanvaardt sommige mensen als autoriteit. De vraag is wanneer het goed is om een door een autoriteit verschafte versie van de waarheid te accepteren. Ook hier duikt een paradox op: we aanvaarden de autoriteit van ons eigen oordeel om te beslissen wiens autoriteit om te oordelen we accepteren.

3 Esoterische waarheden

Sommige waarheden zijn slechts bestemd voor ingewijden. In Plato's Republiek betoogt Socrates dat men de massa een verzonnen scheppingsverhaal moet vertellen dat verklaart waarom iedereen tot een bepaalde sociale klasse behoort en de plicht heeft zijn vaderland te beschermen. Hierdoor zouden mensen eerder geneigd zijn om voor de staat en voor elkaar te zorgen'. Dit wordt vaak aangehaald als de eerste 'nobele leugen'. Wat dat betreft doen complotdenkers twee volstrekt correcte aannames: dat belangrijke waarheden soms verborgen blijven en dat zij die de waarheid verhullen dat meestal doen om hun eigen belang te beschermen. Hume biedt een simpel principe om niet in collectieve paranoia te eindigen: “Een verstandig mens laat de sterkte van zijn overtuigingen afhangen van het bewijsmateriaal”.

4 Beredeneerde waarheden

De Westerse filosofie kent een lange traditie die de menselijke rede opvat als de enige betrouwbare bron van kennis, een soort logica-machine waar we onbetwijfelbare feiten en eerste beginselen invoeren die vervolgens verwerkt worden tot absolute waarheden. Bekende machinebouwers zijn Descartes en Spinoza. De eerder genoemde Hume heeft er al op gewezen dat je met zo'n machine wel de relatie tussen concepten kunt destilleren, maar dat dat nog weinig zegt over de relatie tussen de dingen in de wereld. Voor je het weet wordt het destillaat, net als alcohol, te zuiver en dus giftig. Wat overigens niets afdoet aan de zuiverende werking van de rede. Om onze eigen cognitieve tekortkomingen te kunnen ontdekken moeten we de rede gebruiken. Alleen slimme mensen kunnen de aard van hun eigen domheid doorgronden.

5 Empirische waarheden

De Renaissance filosoof en staatsman Francis Bacon wordt alom geprezen als grondlegger van de experimentele methode in de wetenschap. “Het beste bewijs is de ervaring, zolang die maar op het experiment blijft berusten”. Toch geldt niet : eerst zien dan geloven. Want wij vertrouwen allemaal op kennis (elektronica, mechanica ...) gebaseerd op experimenten die we zelf niet hebben aanschouwd en doorgrond. En andersom: we nemen de Mindfucks van Victor Mids waar en weten tegelijkertijd: dit kan niet waar zijn! Mensen zijn makkelijk te foppen en moeizaam te overtuigen. Goed empirisch bewijs is zeer lastig te verzamelen en stuit snel op heersende vooroordelen, waardoor de waarheid slechts langzaam doordringt in de (wetenschappelijke) gemeenschap. Veelal zijn mensen niet geïnteresseerd in de juiste bewijsvoering - zie de debatten over klimaatverandering.

 6 Gecreëerde waarheden

Sommige waarheden worden niet ontdekt of blootgelegd, maar opgelegd. Toen George W. Bush, 11 dagen na 9/11, vanuit het Congres de wereld meedeelde: “ofwel hoor je bij ons, ofwel bij de terroristen” stelde hij geen feit vast, maar creëerde hij er een. Het is een voorbeeld van een taalhandeling uit het werk van de Amerikaanse filosoof Austin: door iets te zeggen, bewerkstellig je iets. Zo verklaart een trouwambtenaar een koppel tot echtpaar, wat echt waar is vanaf dat moment. Woorden veranderen waarheden, en waarheden veranderen woorden. Door ook homohuwelijken toe te staan is de betekenis van 'huwelijk' veranderd. Dit geeft reden tot optimisme: woorden kunnen toekomst creëren. Soms is het zinvoller om te focussen op welke waarheden men op het moment probeert te creëren dan te ruziën over dingen uit het verleden.

7 Relatieve waarheden

De antropoloog Franz Boas is verantwoordelijk voor het dubieuze weetje dat de Inuit vele woorden voor sneeuw kennen. De relativist betoogt dat er geen harde waarheid is, dat er geen kale feiten zijn, enkel interpretaties van feiten, bemiddeld door de cultuur. Maar stel dat een bepaalde taal tien verschillende soorten sneeuw onderscheidt, een ander drie en weer een andere maar één, dan kunnen ze allemaal dezelfde wereld beschrijven. We moeten niet de fout maken dat we verschillende perspectieven op de waarheid verwarren met fundamentele meningsverschillen over wat feitelijk waar is. Er zijn geen alternatieve feiten, er zijn alleen additionele feiten. Als wat voor mij waar is dat niet voor jou is, dan zit één van ons ernaast, of hebben we het allebei maar voor een deel bij het rechte eind. We hebben elkaars hulp nodig om de hele waarheid te kunnen zien.

8 Machtige waarheden

Vet is de grootste dieet-gerelateerde bedreiging voor de menselijke gezondheid, althans dat was decennialang de heersende opvatting. Nu weten we dat geraffineerde suikers voor velen een groter gevaar vormen. De ‘vet is slecht’ boodschap werd onder andere uitgedragen door de diëtist Ancel Keys, die geruggesteund werd door President Eisenhower na een hartaanval. Keys en gelijkgestemde onderzoekers ontvingen veel subsidies, die uitmonden in gezaghebbende adviezen voor de burgers: mijd vet! We doen er altijd goed aan om ‘Cui bono?’ te vragen. Wie haalt er voordeel uit deze versie van de waarheid? Met name Michel Foucault is bekend vanwege zijn wijsgerige beschouwingen over de innige relatie tussen waarheid en macht. “Waarheid bevindt zich niet buiten de macht en het ontbreekt haar niet aan macht. ”

9 Morele waarheden

Moraliteit is niet geworteld in rationele argumentatie of empirische bewijsvoering. Welke empirische ontdekking zou kunnen laten zien dat moord fout is? Moraliteit is geworteld in sympathie, volgens Hume. Als je niet in staat bent om te voelen dat een mensenleven van waarde is, dan kan geen enkel logisch argument je ertoe over halen daar anders over te gaan denken. Dat wil niet zeggen dat feitenkennis er niet toe doet. Hume was geneigd om “negers met argwaan te bezien, evenals meer in het algemeen alle andere mensensoorten die van nature inferieur zijn aan de blanken”. Zodra de feiten veranderen (er blijkt geen onderscheid te zijn in de capaciteiten van de verschillende rassen) veranderen onze meningen en onze gevoelens. Vooroordelen ontstaan omdat we een conclusie trekken voordat we de relevante feiten onder ogen hebben gezien.

10 Holistische waarheden

Waarheden staan of vallen niet onafhankelijk van elkaar, maar maken deel uit van een netwerk van andere waarheden, die elkaar allemaal wederzijds ondersteunen. Creationisten geloven in de schepping door een almachtige god, niet in de evolutie. Het feit dat chimpansees en mensen veel DNA delen, zou net zo goed op een gemeenschappelijke ontwerper als op een gemeenschappelijke voorouder kunnen wijzen: Skoda’s zijn geen afstammeling van Volkswagens; ze worden door hetzelfde bedrijf gemaakt. Het zoeken naar een fatale inconsistentie in het verhaal van creationisten is gedoemd te mislukken. Het is de logische versie van ‘kop: ik win, munt: jij verliest’. Als ik het rationeel kan verklaren, dan is je bezwaar weerlegd; als ik dat niet kan, dan kunnen we het als een goddelijk mysterie laten voor wat het is. Overtuigingen vormen netwerken. De weg naar de waarheid is niet het zoeken naar een neutraal perspectief, buiten elk netwerk. De weg naar de waarheid bestaat hierin dat we het netwerk zo ver mogelijk uitbreiden, er zoveel mogelijk ware draden in verweven.

Troost?

Of al deze waarheidsdefinities echt van elkaar gescheiden zijn, vraag ik me af. Macht en esoterie, gezag en waarheidscreatie, holisme en relativisme: er zitten vele raakvlakken tussen. Maar de waarheid is niet voor éen gat te vangen, zoveel is duidelijk. En dat biedt hoop, eerder nog dan troost, in tijden van nepnieuws. De waarheid kent vele gezichten en verdwijnt niet zomaar uit het zicht. Naast hoop biedt het overzicht van Baggini houvast - houvast voor kritisch denken. Bij elke waarheidsclaim die je onder ogen krijgt (of zelf uitspreekt!) kun je tien vragen stellen: Op welke heilige tekst is dit gebaseerd? Welke autoriteiten worden gevolgd? Welke waarheid blijft verborgen? Sluit de redenering? Overtuigt het aangedragen bewijsmateriaal? Wat poogt deze uitspraak teweeg te brengen in de werkelijkheid? In hoeverre is dit taal- en cultuurafhankelijk? Wie heeft hier belang bij? Deugt dit moreel? Welke zichzelf bevestigende opvattingen klinken door?