De bloedfabriek en de brave burger | Erik Boers

Vorige week ontving ik een oproepkaart van de Bloedbank, tegenwoordig Sanquin geheten. En voor het eerst in ruim dertig jaar twijfelde ik of ik hier nog wel aan moest meewerken.

Ergens begin jaren tachtig, net op kamers in Amsterdam, ben ik bloeddonor geworden uit een soort gevoel van burgerplicht, een vorm van solidariteit. Op de eerste verdieping van een pand in de Valkenburgerstraat ging je, na controle van je bloeddruk, hartslag en ijzergehalte, op een stretcher liggen en werd je lek geprikt. Na afloop kreeg je een kop koffie ingeschonken ter compensatie. Lekker ongecompliceerd.

Met mijn verhuizing naar Eindhoven heb ik me laten overschrijven, zodat ik nu zo’n twee keer per jaar mijn bloed aflever bij de bloedbank achter het Diaconessenhuis, tegenwoordig Maxima Medisch Centrum – locatie Eindhoven. Inmiddels is de inrichting aldaar super de luxe verzorgd met openzwaaiende deuren, ruime ontvangstbalie, rustige keuringsruimtes, prachtige ligstoelen, knipperende apparaten, een koffiecorner etc.. Je moet wel heel wat meer formulieren invullen voordat je bloed mag doneren. In de loop der jaren zijn nogal wat risicofactoren in beeld gekomen (aids, drugs, exotische ziekten, piercings, tatoeages, kijkoperaties,  …). Om teleurstelling te voorkomen word je gevraagd thuis via internet te checken of je wel in aanmerking komt. Wanneer je bijvoorbeeld op reis bent geweest buiten de Benelux mag je een x aantal weken geen bloed geven, vanwege het nijlbaarsvirus o.i.d. Langzamerhand lijkt het een soort gunst dat je bloed mag geven.

Eén van de vragen luidt of je instemt met wetenschappelijk onderzoek van je bloed. Tot nu toe vatte ik dat op als een inherent onderdeel van mijn burgerplicht. Maar enkele maanden geleden las ik een boek over het reilen en zeilen van een startend farmaceutisch bedrijf en toen dacht ik: wetenschappelijk onderzoek met bloedcellen, daar gaat veel geld in om! Hoe zit dat bij Sanquin?

Internet tovert snel de jaarrekening 2012 op mijn scherm. Na twee minuten pdf doorbladeren vond er een grote transformatie plaats: ik wist mij geen burger meer, maar leverancier! Sanquin heeft een totale omzet van ruim 400 miljoen Euro en een winst van ruim 20 miljoen. De omzet van de bloedbank in Nederland is ruim 160 miljoen (excl. bloedplasma) bij een bestand van ca. 400.000 donoren. Als die allemaal twee keer per jaar doneren kom ik uit op een literprijs van 400 Euro - aan de pomp, d.w.z. de prijs die ziekenhuizen betalen zonder dat ze over de grens goedkoper mogen tanken. Sanquin is niet langer een ideële instelling als het Rode Kruis, maar een goedlopende bloedfabriek, internationaal opererend (vandaar die nieuwe naam, waarschijnlijk), met een monopolie op de bloedvoorziening in Nederland en gedeeltelijk geprivatiseerd rond allerlei nieuwe wetenschappelijke producten en diensten. Boven de 2500 medewerkers zetelt een driekoppige Raad van Bestuur, die in totaal 773.000 Euro verdienden - ruim boven de Balkenende norm. 

Zoals gezegd: ik voel me niet langer een burger die uit solidariteit (en voor een goed gevoel) een bijdrage levert aan de gezondheid van anderen, maar een grondstofleverancier. En uit die rolverwisseling komt de  twijfel voort of ik nog wel langer mijn halve litertjes wil bijdragen. Die rolverwisseling heeft voor mij ongemerkt plaats gevonden, tot ik  laatst in de cijfers dook. Maar feitelijk heeft die rolwisseling al lang geleden plaats gevonden: halverwege mijn donorbestaan, in 1998,  ontstond Sanquin uit een fusie van de Nederlandse bloedbanken en het Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst van het Nederlandse Rode Kruis. En al die tijd voelde ik mij nog burger, terwijl achter de schermen de marktwerking werd ingezet. Wat een naïviteit!

Als ik er even bij stil sta duiken verschillende vragen op. Is mijn twijfel wel terecht? Is het eigenlijk wel erg om in plaats van burger leverancier te zijn? Sluiten die twee elkaar echt uit? En nog precieser: gedroeg ik mij daadwerkelijk  als burger bij de bloedbank?

Om met de tweede vraag te beginnen: stel dat Sanquin mij gaat betalen als leverancier, hoe zou dat voelen? Als we de winst over 2012 verdelen over 800.000 donaties kom je op 25 Euro per keer uit. Zelfs als die prijs verdubbelt is dat geen aantrekkelijk bedrag voor mij. Het kost me al snel anderhalf uur werktijd. Vroeger kreeg ik verlof van mijn werkgever, dan was het een leuk tussendoortje. (Werkgevers sponsoren op die manier Sanquin.). Als ZZP-er ervaar ik het toch als omzetverlies. Het is in ieder geval niet aantrekkelijk om leverancier te zijn in plaats van burger. Ik kan me daarbij ook nog voorstellen dat Sanquin niet wil werken met betaalde donoren: voor je het weet vult iedereen de formulieren wenselijk in om zo in ieder geval een zakcentje te verdienen.

Vallen mijn leverancier en burger zijn eigenlijk niet samen op dit moment? Er is immers niets veranderd in mijn bijdrage aan de samenleving: nog steeds komt mijn donorbloed terecht bij patiënten in het ziekenhuis met wie ik mij solidair voel. De vraag is dan onder andere wat burgerschap kenmerkt. Laat ik daar eens ‘zeggenschap’ aan koppelen, zoals ik kan stemmen binnen mijn gemeente. Om burgerschap meer inhoud te geven zou Sanquin een donorraad (vergadering van ‘aandeelhouders in natura’) kunnen instellen. Die raad kan zich bijvoorbeeld buigen over de (ideële) projecten waarin de winst wordt gestoken of over de noodzaak van die super de luxe uitvoering van de  afnamelocaties. Op die manier kan ik wellicht tegelijkertijd burger en leverancier zijn.

Tenslotte de vraag of ik me daadwerkelijk een burger toon als bloeddonor. Laat ik eerlijk zijn: het is op zijn best een passief burgerschap. Want ik had mij slecht op de hoogte gesteld van de ontwikkelingen binnen de bloedbank. En ik heb me al helemaal niet gemengd in het gesprek over die ontwikkelingen. Mijn zeggenschap had ik gemakzuchtig uitbesteed, denkende/hopende dat door de ‘verantwoordelijken’ mijn belangen zorgvuldig zouden worden meegenomen in de besluitvorming. Burgerschap vraagt meer dan af en toe je steentje bijdragen – en je daar trots over voelen. Je zult je ook moeten mengen in het gesprek over de manier waarop het samenleven wordt ingericht.

Wat staat me nu te doen? Doorgaan met doneren, ook al krijg ik geen vergoeding en is er nog geen donorraad ingesteld? Of me eerst in het gesprek mengen? Het valt niet mee om een brave burger te zijn.